Krótki zarys historii toszeckiej parafii (do 1936 roku),
opracowanej na podstawie książki
ks. dr. Johannesa Chrząszcza
i Richarda Kosubka
pt. Geschichte der Stadt
Tost (1927)
oraz
książki Richarda Kosubka
pt. Festschrift zum 700. jährigen Jubileum der
Stadt Tost OS (1934)
W okresie
panowania na Śląsku Księcia Bolesława Wysokiego (1127–1201 roku), syna Władysława
II Wygnańca (1105–1159) i
wnuka Bolesława Krzywoustego (1086–1138), wzmiankowany jest kościół pod
wezwaniem św. Piotra w Toszku (wspomina o tym kronika Magistratu Toszeckiego z 12.
sierpnia 1201). Kościół Toszku należał wtedy do Opactwa św. Wincentego,
znajdującego się na Ołbinie we Wrocławiu. Klasztor ten został ufundowany
w latach 30. XII wieku przez Piotra Włostowica (1080–1153), palatyna (wojewody)
Bolesława Krzywoustego. Włostowic otrzymał od króla niemieckiego Konrada III
relikwie św. Wincentego celem założenia klasztoru i szerzenia kultu świętego. Na
początku posługę w klasztorze sprawowali benedyktyni, jednak w 1193 roku
zostali usunięci z Ołbina, a na ich miejsce sprowadzono norbertanów. Cztery
lata później zmianę gospodarzy opactwa zatwierdził papież Celestyn III.
Norbertanie wznieśli nowe zabudowania klasztorne na południe od kościoła benedyktynów.
Zabudowania klasztorne dziś już nie istnieją, klasztor został zburzony w 1529
roku.
Do 1264 roku posługę w Toszku sprawowali więc Norbertanie –
Premonstratensi (Candidus et Canonicus Ordo Praemonstratensis). Zakon został założony w 1120 roku
przez Norberta z Xanten w miejscowości Prémontré (niedaleko Laonu) we Francji. Zakładane
były zakony zarówno męskie jak i żeńskie. Pierwsi Norbertanie przybyli na teren
Śląska w 1126 roku. Również w XII wieku biskup Ołomuniecki sprowadził ten zakon
do Czech (łac. Bohemia) i ustanowił m.in. klasztor na Strachowie w Pradze w
1140 roku. Norbertanką była też błogosławiona Bronisława ur. około roku 1200 w
Kamieniu Śląskim. Przebywała w klasztorze żeńskim na Zwierzyńcu w Krakowie, a zmarła
1259 roku na swej pustelni na wzgórzu Sikornik. W połowie XIV wieku w Europie
było już około 1300 męskich i 400 żeńskich klasztorów norbertańskich.
Opat Norbertanów Gotfried, w 1264 roku zrezygnował z patronatu nad kościołem
w Toszku ze względu na opłakany stan świątyni i w tymże roku przekazał go
biskupowi wrocławskiemu Tomaszowi I. Od tego momentu parafia toszecka podlegała
więc diecezji wrocławskiej. Później jednak biskup wrocławski przekazał patronat
nad toszeckim kościołem książętom władających toszecką kasztelanią. Decyzje te były
prawdopodobnie związane z najazdem Mongołów na Śląsk w 1241 roku i spustoszeniami,
które pozostawili na drodze z Krakowa przez Bytom do Wrocławia.
W drugiej połowie XIII wieku, górnośląska część Śląska znajdowała się pod
panowaniem Księcia Władysława Opolskiego (≈1225–1281/82), syna Kazimierza I Opolskiego (1178/80–1230),
wnuka Mieszka Plątonogiego (1131/46–1211)
i prawnuka Władysława II Wygnańca. Książe Władysław Opolski podzielił w 1281
roku górnośląską część Śląska na cztery księstewka: Cieszyńskie, Bytomsko-Kozielskie,
Opolskie i Raciborskie. Księstwo Cieszyńskie przypadło najstarszemu synowi – Mieszko (1252/56–1314/15), Bytomsko-Kozielskie
– Kazimierzowi (1253/57–1312),
Opolskie – Bolko (1254/58–1313), a
Raciborskie – Przemysławowi(1258/68–1306). W latach 1281–1355 kasztelania toszecka należała do księstewka
Bytomsko-Kozielskiego i znalazła się we władaniu Księcia Kazimierza. W 1303
roku Kazimierz podzielił to niewielkie księstewko między dwóch synów: Bolka (1280–1328), któremu przypadł
Toszek i Władysława (1277/83–1352),
któremu przypadło Koźle i Bytom. Po przejęciu księstwa, Książe Bolko zbudował
nowy kościół z kamienia, z dachem pokrytym gontem. Pierwotny, drewniany kościół
został bowiem spalony w czasie najazdu Mongołów. Jako patronkę nowego kościoła
obrano św. Katarzynę. Na placu wokół kościoła i obecnej groty był wtedy
cmentarz. Książe Bolko niedługo rządził kasztelanią toszecką, bowiem w 1321
roku został arcybiskupem ostrzyhomskim (Esztergom, Węgry). Od tego momentu kasztelania toszecka
dostała się w ręce jego brata Władysława (Bytomskiego). W imieniu Władysława kasztelanią
toszecką zarządzali kasztelan Zwigor i sędzia Sambor.
W latach 1357–1414
toszecka kasztelania znalazła się w księstwie cieszyńskim pod panowaniem najsłynniejszego
z piastowskich Przemysławów, Księcia Przemysława
I Noszaka (1332/36–1410), który wtedy zarządzał księstwem cieszyńskim,
bytomskim i siewierskim. Był znakomitym dyplomatą, najważniejszą postacią na
dworze cesarza Karola IV w Pradze. On sam prawdopodobnie nigdy nie przebywał na
toszeckim zamku. Przebywał natomiast jego syn Bolko. Johannes Chrząszcz i
Richard Kosubek, powołując się na źródło (Codex diplom. II.93.95), podają, że
syn Przemysława Noszaka i jego następca Książe Bolko (≈1363–1431), był w Toszku w Wielkanoc 1404 i w sierpniu
1407. Kiedy w 1414 roku, nastąpił podział księstwa cieszyńskiego, kasztelania
toszecka znalazła się pod władzą księcia Oświęcimia Kazimierza I (≈1396–1433/34).
W latach 30. XX wieku, wspomniany w tytule tego opracowania nauczyciel z
Toszka, Richard Kosubek dotarł w archiwach arcybiskupstwa wrocławskiego do
dokumentu z Otmuchowa datowanego na 9. maja 1415, w którym biskup
wrocławski Wenzeslaus (Wacław II Legnicki – biskup w latach 1382–1417)
stwierdza, że: mieszkanka Toszka
zobowiązuje się przekazywać, za zgodą Księcia Kazimierza, corocznie odsetki z
dochodu ze swych toszeckich dóbr, na rzecz toszeckiego proboszcza Petrusa
(Piotra). O dużym znaczeniu, jakie miał w owym czasie toszecki kościół
świadczy fakt, że do archiprezbiteratu toszeckiego (Sedes Tostensis) należało aż 21 parafii.
Schyłek panowania Kazimierza
I to bardzo niespokojny okres na ziemiach śląskich. To w tym czasie Husyci pod
wodzą bratanka Władysława Jagiełły, Zygmunta Korybutowicza, opanowały w 1430 roku
pobliskie Bytom i Gliwice i dokonywały najazdów na okoliczne ziemie
górnośląskie, w tym na toszecki zamek, miasto i najbliższe okolice. W czasie
tych najazdów dach i elementy drewniane toszeckiego kościoła uległy ponownie
spaleniu, pozostały tylko podmurowania świątyni.
Książe Kazimierz I
Oświęcimski miał trzech synów: Wacława(≈1414 – 1468), Przemysława (Przemko)(≈1425–1484) i Jana (1426/30–1496).
Drugi syn Kazimierza, Przemko, zwany toszeckim, przejął po śmierci ojca (w 1433
lub 1434 roku) kasztelanię toszecką. Książe Przemko nie należał do spokojnych
władców, skonfliktował się m.in. z biskupem krakowskim Zbigniewem Oleśnickim o
prawa do księstwa siewierskiego. Chcąc opanować to księstwo Przemko zaatakował
zamek biskupi w Siewierzu. W odwecie wojska polskich panów napadły w 1450 na
tereny księstwa toszeckiego dokonując dotkliwych spustoszeń. Dopiero pod koniec
swego panowania w Toszku, Książe Przemko, poprzez złożenie hołdu lennego w
Ołomuńcu w 1479 roku, uzyskał gwarancję bezpieczeństwa dla swego księstwa ze
strony króla czeskiego Władysława II Jagiellończyka, którego starania o koronę
czeską wcześniej usilnie wspierał.
Zniszczony przez Husytów w
latach 1430–1433 toszecki kościół, został w 1445 roku odbudowany przez Księcia
Przemko. Z Metrica Tostensis (z 1727
roku) dowiadujemy się o pewnym szczególe z historii naszego kościoła.
Mianowicie, że: Książe Przemko, pożyczył
w 1448 roku od altarysty (wikariusza) Thomasa z Toszka 20 marek na
sfinansowanie ołtarza w kościele parafialnym pod wezwaniem św. Katarzyny i
zobowiązał się łożyć rocznie 2 marki odsetek na rzecz kościoła (ołtarza). To
Księciu Przemko zawdzięcza parafia nie tylko odbudowę świątyni, ale i nowy
ołtarz w kościele, wraz z jego finansowaniem. Już po oddaniu do użytku
kościoła, Książe Przemko odbudował też w latach 1450–1455 toszecki zamek, który
oparł się atakom Mongołów w 1241 roku, ale uległ znacznemu zniszczeniu podczas
najazdów husyckich. Zamek został już wykonany z bardziej trwałych materiałów –
z kamienia i cegły. To właśnie dobrodziej parafii, Książe Przemko spoczywa w
krypcie przed prezbiterium naszego kościoła parafialnego
[1]
.
Chrząszcz i Kosubek we wzmiankowanej w tytule książce podają, że w 1457 roku
proboszczem w Toszku był ks. Nikolaus Bohemius, wikariuszami (altarystami)
byli wspomniany już wyżej ks. Thomas oraz notariusz ks. Wincenty von Falkenberg
(na zamku u księcia). Proboszcz Bohemius otrzymywał za odprawianie codziennej
porannej mszy 2 marki z Sierot. W 1492 roku ks. Bohemiusa zastąpił ks. Nikolas
Panaczek, kanonik w Opolu i równocześnie proboszcz w Toszku. Następcą altarysty
ks. Thomasa został ks. Paulus, proboszcz w Płużnicy, a następnie ks. Mathias
Gomola, dziekan w Raciborzu. Poza murami miasta był kościółek św. Marii
Magdaleny z ołtarzem Świętego Krzyża. Według źródeł jeszcze w połowie XVIII wieku,
za środki finansowe pochodzące od Scholze z Raduni, były w tym kościółku
odprawiane rocznie dwie msze śpiewane: w święto Podwyższenia Krzyża i w święto
Znalezienia Krzyża, oraz jedna, cicha msza, w uroczystość św. Marii Magdaleny.
Pierwszego grudnia
W grudniu 1484 zmarł Książe Przemko. Jego jedyna córka, Małgorzata,
została ksienią klasztoru klarysek we Wrocławiu. W związku z brakiem potomka
płci męskiej, jego dobra zostały przejęte przez króla Węgier Macieja Korwina(1443–1490), który przekazał je swemu nieślubnemu synowi, Janowi Korwinowi (1473–1504). Po śmierci Księcia Jana w 1504 roku,
kasztelania toszecka dostała się posiadanie króla Czech, Węgier i Chorwacji, Ferdynanda
I Habsburga (1503– 1564). Do 1577 roku, kolejni królowie Czech Maxymilian
I (1527–1576) i Rudolf II (1552–1612), sprawowali patronat nad
toszeckim kościołem. Ostatecznie z rąk króla Rudolfa II, dobra toszeckie
dostały się w ręce Margrabiego Georga von Jägerndorf (1577–1624) (Jana
Jerzego Księcia Karniowa – Krnova). Od tego czasu kasztelania toszecka stała
się do pewnego stopnia sprzedawanym i kupowanym towarem.
O kolejnym proboszczu toszeckiej parafii, który zastąpił ks. Nikolasa
Panaczeka, dowiadujemy się z dokumentu, w którym znajduje się wzmianka dotycząca
dzierżawy kościelnych dóbr. Dokument stwierdza, że: pod panowaniem Jana II Dobrego (1460–1532), księcia Opola i
Raciborza, proboszcz Toszka ks. Johann Kokorz (w 1521 roku) wydzierżawił
młyn i ogród, ale dochody z tej dzierżawy były niewielkie. Później, już
jako były proboszcz, przekazał także młyn w Boguszycach na rzecz toszeckiego
szpitala. Książe Jan II Dobry zatwierdził ten akt w 1530 roku, z czego
wnioskować można, że w tymże roku ks. Johann Kokorz nie był już proboszczem w
Toszku.
Kolejnym
proboszczem w Toszku był ks. Simon, którego imię nie jest przytaczane w
dokumencie z 1530 roku. Wskazuje na to informacja o fundacji ołtarza poświęconego
Najświętszej Maryi Pannie
[2]
.
Znajduje się tam zapis, że: w 1530 roku
ks. Albert Lapita z Toszka ufundował – za zgodą proboszcza Toszka Simona –
ołtarz Najświętszej Marii Panny z dochodem rocznym w wysokości 18 marek.
Patronat mieli sprawować ks. Simon i jego następcy oraz Menzel Mokrski z Kotliszowic
i jego spadkobiercy. Tę fundację potwierdził biskup wrocławski Jacob 24 czerwca
1530 roku.
O kolejnych
dwóch proboszczach kościoła w Toszku, dowiadujemy się z decyzji wspomnianego
już wyżej króla Czech (Böhmen) i Księcia Śląska, Ferdynanda I Habsburga, który:w związku ze śmiercią toszeckiego
proboszcza Jacoba Saxatillisa w 1565 roku
[3]
, zaproponował na
proboszcza Toszka osobę z rodu szlacheckiego, Johanna Przyssowskiego (1565–1615)
[4]
. Tenże
proboszcz w 1585 roku skarżył się w piśmie skierowanym do Śląskiej Kammer
(organu administrującego królewskimi finansami) na ucisk, którego doznawał toszecki
kościół ze strony ówczesnego właściciela ziemi toszeckiej Friedricha von
Redern. W dokumentach synodalnych z 1585 roku, znajduje się wzmianka o tym,
że proboszcz Johann Przyssowski przybył na obrady synodu we Wrocławiu w 1592
roku, jako przedstawiciel archiprezbiteratu (dekanatu) toszeckiego.
W 1615 roku,
w dzień Święta Wniebowstąpienia, został wprowadzony na urząd proboszcza Toszka
ks. Peter Krocker (1615–1643). Ceremonii przewodniczył ks. Vincenz Plachetka
z Ujazdu. Obecny był także Opat Nicolaus Merkel z Rud. Kadencja ks. Krockera
przypadła na bardzo trudny okres czasu – w 1618 roku rozpoczęła się
wyniszczająca całą niemal Europę wojna 30. letnia. Pomimo tego ks. Krocker
odbudował spaloną w czasie najazdu Husytów kaplicę za murami miasta poświęconą
św. Marii Magdalenie.
Również następca
ks. Petera Krockera, ks. Adam Kowatius (1643–1681), musiał zmierzyć się
z tą wojną i jej skutkami. Ksiądz Kowatius sprawował posługę toszeckiego
proboszcza w latach 1644–1681. Protokół
wizytacyjny parafii z 1679 zawiera następujące dane, potwierdzone później w protokołach
z 1689 i 1697:
Miasto jest w posiadaniu hrabiegoGustava Colonna (1630–1686), protestanta. Kościół jest pod wezwaniem św.
Katarzyny, ma długość 65 łokci i szerokość 24 łokci
[5]
. Sufit
pokryty jest deskami, podłoga jest ceglana, w środku, przed ołtarzem, jest płyta
nagrobna (mauzoleum) jednego z książąt
[6]
,
która jest uciążliwa dla klęczących w tym miejscu. Zakrystia ma sklepienie, ale
jest słabo oświetlona. Dzwonnica stoi obok, jest wykonana z drewna i wymaga
remontu. Są tam 3 dzwony: św. Katarzyny, który obwieszcza odpusty potwierdzone
przez kościelne władze. Patronat sprawuje hrabia Colonna. Główny ołtarz jest
wymalowany, pozłacany i upiększony obrazami. Jest tam sześć bocznych ołtarzy,
dwa przy murze, cztery przy filarach. W południowej części kościoła znajduje się
kaplica św. Mikołaja w opłakanym stanie, do której wchodzi się z wnętrza
kościoła. Proboszczem jest Adam Kowatius z Rud, ma 71 lat, wyświęcony 36 lat
temu. Został zaproponowany na proboszcza przez hrabiego Caspara Colonna(1594–1666). Wprowadzony został na urząd 12 sierpnia 1644 przez biskupa
Ferdynanda. Jest magistrem sztuk wyzwolonych i filozofii (studia odbył w
Ołomuńcu).
Protokół zawiera
m.in. szczegółowe opisy „prześladowań”, jakich
doznaje proboszcz i kościół ze strony hrabiego. Na zamku hrabia utrzymuje
luterańskiego kaznodzieję w charakterze urzędnika. Kaznodzieja zwołuje
zamieszkujących zamek a także mieszkańców miasta i odprawia nabożeństwa luterańskie.
W dokumentach wspomina się o następujących folwarkach, należących do hrabiego,
a tym samym i do parafii: toszeckim, sarnowskim, oracze i kotliszowickim.
Dalej
w protokole czytamy:
Drewniane probostwo jest w stanie
wymagającym rychłego remontu (baufällig). Kościół dysponuje tylko jedną fundacją
od Krockera, byłego proboszcza Toszka. Pieniądze, które były w posiadaniu
kościoła pożyczone zostały miastu (Magistratowi), ale tenże Magistrat nie płaci
odsetek od kapitału. Na południu miasta znajduje się drewniana kaplica św.
Barbary, dookoła jest cmentarz ogrodzony płotem. W kaplicy są trzy ołtarze bez
ozdób.
Na wschodzie miasta jest kaplica
poświęcona św. Marii Magdalenie
[7]
na
miejscu tej spalonej (przez Husytów). Odbudował ją w 1626 roku proboszcz ks. Krocker.
Tutaj w czasie wojny Luteranie odprawiali swoje nabożeństwa. Przy tej kaplicy
grzebani są Luteranie za zgodą swych przełożonych. Kaplica nie ma dochodów,
znajduje się tam tylko jeden ołtarz. W parafii jest też wikary – 25. letni ks.
Martin Zagon. Codziennie odprawia msze, a w niedziele i święta głosi kazania
zamiast proboszcza.
Proboszcz
ks. Adam Kowatius zmarł 24 września 1681 roku. Miejsce zmarłego proboszcza
zajął ks. Paul Nowatius (1681–1694), który posługiwał w parafii do 1694
roku. Za jego kadencji, w 1686 roku, odlany został duży dzwon. Jest na nim
ukazany obraz św. Katarzyny, patronki kościoła, nazwisko proboszcza i herb Colonnów.
W 1694 roku ks. Paul Novatius dobrowolnie zrezygnował z funkcji proboszcza,
pozostając w parafii jako wikary, a nowym proboszczem został ks. Johann
Brysch (1694–1710).
Protokół wizytacyjny z 1697 tak opisuje
sytuację w parafii:
W kościele jest osiem ołtarzy,
dodatkowym jest nowy poświecony św. Antoniemu. Święty wiatyk jest uroczyście
niesiony w mieście, a na wioskach dostarczany chorym. Kaplica św. Mikołaja
rozpadła się. Cmentarz jest otoczony murem. Na chórze są piękne organy. W kościele
są dwie krypty: jedna należy do patrona kościoła, druga należy do protestanta
pana von Starzinskiego. Nabożeństwa niedzielne odprawiane są latem o siódmej, a
zimą o ósmej. Rozpoczyna się od Matutinum
[8]
i
Laudes, a mianowicie trzecim nokturnem z Te Deum, odprawianymi przez rektora szkoły
i organistę; w tym czasie odprawiana jest cicha msza, jako msza poranna. Potem
następuje procesja, a następnie suma, podczas której kazanie jest głoszone w
języku polskim. Nauka katechizmu rozpoczyna się w południe i prowadzona jest od
Wielkanocy do święta św. Michała. Katolików jest 800, na zamku jest trzech, a w
mieście czterech Luteran. Poza miastem jest kościółek św. Marii Magdaleny,
gdzie Luteranie są grzebani.
Poprzedni proboszcz, ks. Paul
Nowatius, dobrowolnie zrezygnował z kierowania parafią. Jego żywi i ubiera
obecny proboszcz Johannes Brysch. Brysch pochodzi z Dobrodzienia, rozumie po
niemiecku, ma 47 lat, studiował w Ołomuńcu był wikariuszem w 1678 w Nysie. Potem 2 lata w Toszku był wikariuszem, 6 lat
proboszczem w Kotulinie, 9 lat w Poniszowicach, a w Toszku od 1694. Został
zaproponowany przez Georga Adama hrabiego Gaschina (1643–1719) i Alberta
Leopolda hrabiego Tenczina
[9]
(1639–1706),
kanclerza księstwa opolsko-raciborskiego w latach 1688–1706), występujących w
imieniu hrabiego Colonny. Proboszcz Brysch z własnych środków wyremontował
probostwo i budynki gospodarcze.
Wikarym jest ks. Paul Nowatius,
który zrezygnował z funkcji proboszcza. Studiował w Pradze, wyświęcony w 1659,
w Toszku był 2 lata wikarym, potem 20 lat proboszczem w Łabędach, potem 14 lat
w Toszku. Teraz jest wikarym. Rektorem szkoły jest Gregor Gawrzol, który
ukończył wyższe studia, naucza 14 uczniów latem i ponad 30 zimą. Organistą jest
Friedrich Dinder. On rozumie po polsku i po niemiecku.
Proboszcz Johann Brysch zmarł w 1710
roku, krótko po tym jak został achiprezbiterm. Jego miejsce zajął ks. Franz
Lorin (1710–1736).
Franz
Lorin urodził się w 1659 roku w Leśnicy, był proboszczem w Krapkowicach, a
następnie w Toszku. Założył kronikę parafialną, udoskonalił młyn kościelny,
wykopał staw dla hodowli ryb, itd. W wyniku jego starań, ówczesny właściciel
Toszka i Pyskowic Freiherr (baron) Johann Dietrich von Peterswald (1658–1734),
przebudował w latach 1713–1715 kościół nakazując wykonać sklepienie. Drewnianą
dzwonnicę rozebrano, a kościół rozbudowano o masywną wieżę i tam też – w górnej
części – zawieszono dzwony. Niższą kondygnację przeznaczono na chór i organy
[10]
.
Dobudowano masywne filary podtrzymujące całą konstrukcję tzn. sklepienie i
wieżę. Nad głównym wejściem do świątyni – pod chórem – widnieje napis: Non est
hic aliud, nisi domus dei et porta coeli” (To
nie jest niczym innym, aniżeli domem bożym i drzwiami do nieba). Baron von
Peterswald przeznaczył na ten cel 7000 guldenów, a miasto dostarczyło materiały,
siłę roboczą i transport. Wnętrze kościoła zostało pięknie wymalowane i
przyozdobione. Można było podziwiać wspaniale wyrzeźbiony ołtarz główny i
umieszczony w nim obraz Pana Jezusa, a także kunsztownie wyrzeźbioną ambonę. Na
ścianach wisiały dużych rozmiarów obrazy Ojców Kościoła: Ambrożego, Augustyna,
Grzegorza i Hieronima. Ważnym miejscem w świątyni był słynący łaskami obraz Matki
Boskiej z roku 1687
[11]
.
W
1762 roku papież Clemens XIII ustanowił przy toszeckim kościele Bractwo
poświęcone Sercu Jezusowemu. Było to wyjątkowe wyróżnienie, bowiem było to
wtedy jednym z nielicznych tego typu bractw na świecie. Toszecki kościół stał
się ważnym miejscem pielgrzymkowym, przybywali tu pielgrzymi nie tylko z
Górnego Śląska, ale także z terenów Polski, będących pod zaborem rosyjskim. Nad
głównym portalem znajdował się metrowej wysokości koronowany Kamień Herbowy,
zawierający herby barona von Peterswald, jak i jego żony hrabiny Colonna.
Za
czasów proboszcza Franza Lorina powstało wiele fundacji: w 1711 Johann Joch z
Toszka, proboszcz w Reichtal (obecnie Rychtal, woj. wielkopolskie) przeznaczył
1000 guldenów na msze i pomoc biednym. Pani Anna von Koslowska ufundowała w
1731 roku 50 talarów na msze i płaszcze dla pacjentów w szpitalu.
W
1727 roku założono tzw. Metrica Parochianum. Zawiera ona (księga) dane odnośnie
dochodów i wydatków proboszcza i rektora szkoły. Proboszcz ks. Franz Lorin dostąpił
wielkich zaszczytów: został archiprezbiterem i prałatem kapituły katedralnej w
Głogowie. Zmarł w 1736 w Toszku. Rok śmierci tak znaczącego i zacnego
proboszcza, na długo zapisał się w pamięci ludności Toszka i okolic. W tymże
roku miał miejsce wyjątkowo długi okres pogody deszczowej – padało
nieprzerwanie przez 73 dni.
W
okresie posługi ks. Franza Lorina Toszek wzbogacił się o znaczący obiekt
sakralny – pomnik św. Jana Nepomucena. W XVIII wieku, na terenie Czech, Moraw i
Śląska, wielką czcią otaczano św. Jana z Nepomuk. Znalazło to również odbicie w
Toszku. Hrabia Christoph Leopold Colonna (1667–1755) zamówił w Pradze
pomnik tego świętego. Wykonano go z piaskowca i 24. września 1708 roku i ustawiono
na toszeckim rynku. Od tego czasu św. Jan Nepomucen jest również patronem
naszego miasta. Święty trzyma w rękach Zbawiciela, który przyjmuje Go do nieba
za zasłużoną służbę Bogu. W środkowej części pomnika widnieje napis: sanCto JoaanJ nepo Mu Ceno pro Conservato
Confessionis sJgLLo e’ ponte pragensJ prae CJPtato Laus et Gloria, świętemu
Janowi Nepomucenowi, który za zachowanie tajemnicy spowiedzi został zrzucony z
praskiego mostu, niech będzie chwała i sława. Nieco dziwny zapis (duże litery)
pozwalają na „odszyfrowanie” roku wykonania pomnika – 1708.
Następcą
ks. Franza Lorina w parafii toszeckiej został ks. Johannes Michalski (1736–1746),
poprzednio proboszcz w Pyskowicach. Urodził się on w Strzelcach Wielkich
(obecne Strzelce Opolskie) i zmarł 5 lutego 1746 roku, jako archiprezbiter
zmniejszonego już obszarowo toszeckiego archiprezbiteratu.
Kolejnym
proboszczem Toszka został ks. Johann Ludwig Berger (1746–1776), pochodzącyz Tworoga. Najpierw był proboszczem
w miejscu swego urodzenia, a w 1746 roku objął parafię toszecką, gdzie został
archiprezbiterem i kanonikiem. Stan 200. letniego probostwa, pomimo wykonania
wielu drobnych prac remontowych, nadawał się już tylko do rozbiórki. Kiedy
zaczęto zwozić materiał budowlany, zmarł patron kościoła hrabia Kottulinski
(1748). Proboszcz Johann Berger mimo to rozpoczął i kontynuował budowę wbrew
woli mieszkańców i tym samym poróżnił się z nimi.
Na polecenie
arcybiskupa wrocławskiego, Philippa Gottharda von Schaffgotsch, ks. Berger opisał
stan toszeckiej parafii. W raporcie z 15 czerwca 1759 napisał:
W kościele są dwie krypty: jedna w środku,
druga naprzeciw ambony. Niekatoliccy właściciele Toszka i Pyskowic są pochowani
w kaplicy św. Sebastiana. Dwa lata temu powstała Droga Krzyżowa. Na dzwonnicy
wiszą 4 dzwony. Kościół posiada monstrancję z 1503 roku, dwie korony
i dwa serca należące do obrazu Najświętszej Marii Panny
[12]
. W szpitalu jest
stara drewniana kaplica św. Walentego z dzwonem obwieszczającym zgony. Hrabia
Kottulinski nakazał rozbiórkę drewnianej kaplicy św. Barbary i zbudować sklepiony
obiekt murowany. Dookoła jest plot. W kaplicy zamkowej św. Sebastiana
odprawiane są nabożeństwa w ważne święta. Stare probostwo zostało w 1747
rozebrane, nowe jeszcze nie jest gotowe, posiadam tylko dwa pokoje. Wikary
otrzymuje pensję w wysokości 24 talarów.
Należałoby w
tym miejscu podkreślić, że w tym czasie miała miejsce wojna siedmioletnia (1756
–1763), toczona pomiędzy Wielką Brytanią, Prusami i Hanowerem z jednej strony,
a Francją, Austrią, Rosją, Szwecją i Saksonią z drugiej. Wojna ta spowodowała znaczne
zubożenie wszystkich warstw ludności, w tym również na Śląsku.
Ks. Johann Ludwig Berger zmarł w 1776, po nim parafię
przejął ks. Karl Zanner (1776–1785).
Okres posługi
proboszcza i archiprezbitera Zannera naznaczony był wysiłkami, mającymi na celu
rozwój miasta i okolicznych wiosek po ogromnym zubożeniu w wyniku wojny
siedmioletniej. Jednym ze skutków tej wojny był brak rąk do pracy, również na
wioskach. Aby wesprzeć lokalną ludność, król Fryderyk II Wielki(1712–1786) zezwolił na dodatkowy
[13]
dzień targowy w Toszku w dniu św. Grzegorza tj. 12 marca.
Po śmierci
ks. proboszcza Karla Zannera, jego miejsce w parafii zajął ks. Josef Parol (1785–1811).
Urodził się w Toszku w
Archiprezbiter
Josef Parol ustanowił w testamencie w 1809 stypendium, dzięki któremu rocznie
ośmiu chłopców wyposażano w ubrania. Specjalne kuratorium, któremu
przewodniczył miejscowy proboszcz pod nadzorem Magistratu, czuwał nad
wykonywaniem tego testamentu. Kapitał tego stypendium w dniu 1 marca 1899 roku wynosił
10452 marek.
Początek XIX
stulecia to okres wojen toczonych przez Prusy z Francją. Po bitwie pod Jeną (1806)
wiele różnych oddziałów wojskowych przemaszerowało przez Toszek. W kwietniu
1807 roku, oddział Bawarczyków sprzymierzony z wojskami Napoleona zaatakował
Toszek spod obleganej twierdzy Koźle. Nasze miasto nie było w stanie obronić
się przed tym najazdem i wojska te okupowały Toszek przez okres około ośmiu
miesięcy. Ich utrzymanie stanowiło dla miasta ogromny ciężar i zrujnowało finanse
miasta.
Po śmierci
ks. Josefa Parola (1811) jego miejsce zajął ks. Karl Dronke (1766–1855).
Dronke urodził się w Sławęcicach, jako syn wybielacza przędzy. Był przez jakiś
czas kapłanem na dworze wrocławskiego biskupa pomocniczego Emanuela von
Schimonsky’ego, a od 15. listopada 1811 proboszczem w Toszku. Za jego czasów, w
1833 roku, wybuchł wielki pożar w mieście. Poprzedził go prawie dwuletni okres epidemii
cholery i głodu na Śląsku. Nasilenie epidemii nastąpiło jeszcze w 1836 roku. Pożar
miasta w 1833 spowodował też uszkodzenia statuy św. Jana Nepomucena, stojącej
na środku rynku. Po pożarze, w wyniku zainwestowania znacznych środków, pomnik
został zreperowany i w 1852 roku otoczony żelaznym ogrodzeniem.
Kościółek św.
Marii Magdaleny nie ucierpiał w trakcie pożaru. Mały cmentarz wokół niego
został zamknięty w 1831 roku. Współcześnie,
po kościółku św. Marii Magdaleny, pozostał już tylko ślad w postaci kaplicy
przy ulicy Wąskiej. W czasie posługi Karla Dronke, w 1844 roku, nasz kościół
parafialny wzbogacił się o organy, zbudowane przez słynnego w Europie organmistrza
Moritza Roberta Müllera.
Stan kościoła
św. Barbary był coraz gorszy. Wojska rosyjskie, maszerujące przez Śląsk w
trakcie wojny z Francją (1813), wykorzystały kościół św. Barbary, jako magazyn
prochowy. Resztki prochu, który pozostał w kościele w niewyjaśnionych
okolicznościach eksplodowały i spowodowały znaczące uszkodzenia świątyni. Dopiero
dzięki wysiłkom proboszcza Karla Bannertha w 1849 roku kościół ten został gruntownie
odremontowany. Karl Dronke zmarł 2 maja 1855 w wieku 89 lat. Ze względu na stan
zdrowia jeszcze za jego życia, jako administrator został mianowany ks. Karl
Bannerth (1855–1898).
Karl Bannerth
urodził się 6. marca 1818 roku w Rudach. Jako 12. letni chłopiec, 20.
października 1820 roku z bukietem kwiatów witał podróżującego przez Rudy cara
Alexandra, zmierzającego na Kongres do Troppau (Opava). Car wziął Karla w
objęcia i pocałował w czoło
[14]
.
Karl Bannerth został wyświęcony w 1841 roku i został wikariuszem w Tarnowitz
(Tarnowskich Górach). Po przejęciu toszeckiej parafii przeprowadził w Toszku
misje, powierzając to zadanie Jezuitom, a w szczególności Ojcu Antoniewiczowi.
Dzięki zaangażowaniu proboszcza Bannertha, odbudowany został kościół św. Barbary
na cmentarzu (1849), odmalowany został kościół parafialny (1853) i wyposażony w
witraże (1859), na nowo nadbudowana została wieża (1860) i na nowo zostały
odlane dzwony (1878). Zawirowania polityczne dały się również we znaki w Toszku
– proboszcz Bannerth znalazł się nawet w więzieniu. Pomimo iż nie szukał
zaszczytów, one Go nie omijały. Został archiprezbiterem, kanonikiem i
komisariuszem Księcia Biskupa. W dniu jubileuszu 50. lecia kapłaństwa, w 1896
roku, został wyróżniony tytułem Rycerz Orderu Orła Czerwonego. Będąc już w
podeszłym wieku został napadnięty przez bandytę w swoim mieszkaniu na
probostwie. Na szczęście wikary, mieszkający na parterze, usłyszał odgłosy
walki i pospieszył proboszczowi na ratunek, powodując ucieczkę potencjalnego
mordercy. Do końca swego życia zachował intelektualną sprawność. Zmarł po
krótkiej chorobie 17. stycznia 1898 roku. Około 100 duchownych odprowadzało Go
do grobu, sąsiadującego z grobami proboszczów: Thomasa Labusza i Mariana
Piotrowskiego.
Na wniosek Królewskiego
Radcy Handlowego Sigismunda Garudze, następcą proboszcza Karla Bannertha,
został 21. marca 1898 ks. Franz Rother (1898–1919). Urodził się 9.
września 1867 w Gliwicach, a wyświęcony został 23. czerwca 1891 roku.
Z dokumentu
sporządzonego w 1897 wynika, że: parafia
liczy około 5000 wiernych z miasta Toszek i wiosek: Boguszyce, Ciochowice,
Kotliszowice, Lonczek-städtisch, (Łączki-miastowe), Oracze, Pisarzowice, Sarnów
i Małe Wilkowice (Wilkowiczki). Proboszcz ma do dyspozycji jednego wikarego. Na
obszarze parafii zamieszkiwało 4952 katolików, 364 protestantów i 147Żydów.
Za kadencji ks.
Rothera kościół został gustownie wymalowany. W listopadzie 1913 roku odbyły się
misje, po zakończeniu których nastąpiło uroczyste poświęcenie krzyża misyjnego.
W maju 1915 roku z inspiracji papieża odbyły się we wszystkich kościołach
katolickich na świecie nabożeństwa błagalne o pokój. W tymże roku w Toszku
miała miejsce wizytacja biskupia pomocniczego (Weihbischof) dr. Augustyna.
Biskup udzielił bierzmowania ponad 1200 wiernym. W maju 1916 roku proboszcz
Rother obchodził srebrny jubileusz kapłaństwa. Z tej okazji proboszcz ufundował
wagon węgla przeznaczony dla biednych parafian.
Kolejny rok
wojny przyniósł dotkliwe straty kościołowi: w niedzielę 24. czerwca 1917 roku proboszcz
Rother oznajmił, że władze zarządziły konfiskatę dzwonów, z wyjątkiem
trzeciego. W czwartek 28 czerwca po raz ostatni zabiły wszystkie dzwony. Duży
dzwon (
Obowiązki proboszcza
toszeckiej parafii przejął ks. Josef Zachlod (1919 –1936). Koniec
kadencji ks. proboszcza Rothera i początek posługi jego następcy ks. Zachloda,
okazał się bardzo trudny. Toszek nie ominęły problemy, które wynikły z
wewnętrznego rozdarcia parafian na tle narodowościowym. Na terenie Górnego
Śląska mieliśmy do czynienia właściwie z wojną domową. Powstały komitety
plebiscytowe: polski i niemiecki. Rolę rozjemczą pełniły w 1920 roku
stacjonujące na Śląsku oddziały wojsk włoskich, francuskich i angielskich.
Pogarszała się sytuacja ekonomiczna ludności, szalała inflacja. Dopiero w roku
1923 nadeszły spokojniejsze czasy.
Oznaką powrotu
do normalności po wojnie i okresie plebiscytowym była uroczystość poświęcenia
nowych dzwonów, która miała miejsce 27. maja 1923 roku. Dzięki dużej ofiarności
parafian i patronów kościoła, parafia była w stanie zakupić nowe dzwony, po
nieszczęsnej konfiskacie poprzednich w czerwcu 1917 roku. Zostały one odlane w
fabryce Schilling w Apolda, w Turyngii. Było ich pięć: św. Katarzyna (
Rok później 24.
maja 1924 roku przybył do Toszka biskup pomocniczy (Weihbischof) Wojciech i
udzielił około 1200 katolikom sakramentu bierzmowania. Jesienią tego roku
proboszcz Josef Zachlod zainicjował serię popularno-naukowych wykładów,
mających na celu podniesienie poziomu wykształcenia parafian. Odbywały się one
raz w miesiącu w okresie półrocza jesienno-zimowego i cieszyły się ogromną
popularnością.
W okresie
kadencji proboszcza Zachloda, dach kościoła i barokowe wieże otrzymały nowe
pokrycie łupkowe. W miejscu, gdzie kiedyś była kaplica św. Mikołaja, została
urządzona kotłownia, pozwalająca na ogrzewania kościoła. Wybudowana została też
grota.
Dwunastego
października 1924 roku, proboszcz Josef Zachlod odprawił mszę polową z okazji
odsłonięcia pomnika poświęconego mieszkańcom Toszka i okolic, którzy zginęli w
wojnie światowej. Przemówienia wygłosili także duchowny kościoła ewangelickiego
i główny rabin, reprezentujący wspólnotę żydowską. Na pomniku wyryto napis: Unseren im Weltkrieg gefallenen Helden zur
Ehre und zum Andenken (Naszym
bohaterom poległym w wojnie światowej ku czci i pamięci)
[15]
.
[1]
Richard Kosubek podaje, że
oprócz Księcia Przemko spoczywają tam
hrabia Colonna i baron von Reitzenstein oraz inni władcy zamku, a naprzeciwko
ambony znajduje się druga krypta, w której znajduje się 31 trumien.
[2]
Na pewno nie jest tu mowa o
ołtarzu związanym z obrazem Matki Boskiej Toszeckiej. Obraz Lucasa Cranacha
Starszego powstał w 1537 roku, a kult obrazu rozwinął się na Śląsku w latach
1656–1662, kiedy biskupem wrocławskim był uprzedni biskup Passawy Leopold
Wilhelm Habsburg.
[3]
Jeśli data śmierci
proboszcza jest poprawna, jak również informacja, że propozycja odnośnie nowego
proboszcza miała wyjść od króla Ferdynanda, to musiał król tę propozycję złożyć
jeszcze przed swoją śmiercią w lipcu 1564.
[4]
W przypadku proboszczów, w
nawiasach podawany jest okres sprawowania posługi, inaczej niż w przypadku
władców gdzie podawany jest okres życia.
[5]
1 łokieć śląski do roku 1816 =
[6]
Prawdopodobnie autorowi protokołu chodzi Księcia
Przemko.
[7]
J. Chrząszcz i R. Kozubek w odsyłaczu precyzują, że jest to kaplica przy
restauracji Herlitza naprzeciw Irrenanstalt; dookoła był cmentarz.
[8]
Tzn. godziny czytań o świcie
– matutinum = świt
[9]
Właściwie Albert Leopold Paczensky, (Paczyński). Tytuł
von Tenczin został nabyty później.
[10]
Umieszczono tam organy
zbudowane w 1750 roku, zastąpione po prawie stu latach przez obecnie
funkcjonujące.
[11]
W tym miejscu jest mowa o
obrazie Matki Boskiej Toszeckiej (Passawskiej).
[12]
Ta informacja dotyczy obrazu Matki Boskiej Toszeckiej (Passawskiej).
Raport ks. Bergera powstał w czasie rozszerzającego się kultu obrazu Matki
Boskiej Wspomożenia Wiernych na Śląsku i około sto lat po okresie, kiedy
biskupem diecezji wrocławskiej był były biskup Passawy Leopold Wilhelm
Habsburg.)
[13]
Do tego czasu Toszek miał
prawo do czterech dni targowych w roku.
[14]
Johannes Chrząszcz
podaje, że poznał relację z tego wydarzenia bezpośrednio od ks. Karla
Bannertha.
[15]
W kościele parafialnym,
przy wejściu głównym, zawieszone są tablice z imionami i nazwiskami poległych
parafian w I wojnie światowej.